De communist Oscar Niemeyer noemde de ‘ontdekking’ van het individualisme de grootste fout van de westerse wereld. Een opvallende stellingname voor een kunstenaar, die zijn stempel drukte op de ontwikkeling in de architectuur. De architect Oscar Niemeyer zocht met dynamische, verbindende vormen naar samenhang en harmonie. Hij beeldhouwde ruimtelijke samenhang binnen de maatschappij: een bijdrage tot de architectuur van samen leven.
Binnen zo een maatschappij (samen leven) past geen ‘absolutisme’, dus was Niemeyer uit Brazilië gevlucht toen de democratie daar werd verjaagd door een militaire dictatuur. Toeval of niet, een ironische voorval wilde dat ik bij het eerste bezoek aan het Brasilia van Niemeyer direct in een militaire parade belandde (ter gelegenheid van het bezoek van VS president Bush senior aan de hoofdstad).
Het werk van Niemeyer wordt vaak gezien worden als een uitnodiging om in harmonie te leven, als architectuur voor Gemeinschaft. Democratie wordt sinds enkele eeuwen als de sleutel gezien voor die architectuur. Niet verbazend dan dat Niemeyer weg vluchtte.
Democratie beoogt harmonie op basis van de gelijk(waardig)heid van de individuele burger. Het is echter meer dan die individuele burger. Als het volk regeert is meer nodig dan aandacht voor het individu. Als het volk wil regeren kan het recht van de sterkste niet meer gelden. Democratie betekent dat vrijheid en gelijkheid in balans zijn; rechten en plichten gelden voor allen en iedereen. Tocqueville wees al op het gevaar van de disbalans: de tirannie van de onverschilligheid of de tirannie van de meerderheid. Beide vormen van tirannie wisselen elkaar tegenwoordig in hoog tempo af: het zinloos geweld, de hype, het individualisme, het populisme.
Tirannie betekent monocultuur. Tirannie van de meerderheid leidt tot macro monocultuur en tirannie van de onverschilligheid tot micro monocultuur. Individualisme (de tirannie van de onverschilligheid) ondermijnt de democratie evenzeer als de tirannie van de meerderheid. Als de tirannie van de onverschilligheid bestreden moet worden met projecten om burgerparticipatie te bevorderen, is de democratie in het geding. Het is geen toeval dat in Nederland NWO enkele jaren geleden een onderzoeksprogramma startte naar ‘omstreden democratie’. Het gaat daar om de vraag hoe de architectuur van samen leven te verbeteren; hoe de democratie zichzelf steeds weer uit kan vinden, zich kan legitimeren. Maar belangrijker is misschien de ‘ouderwetse’ vraag: wanneer is wat fout gegaan? Wordt het geen tijd voor nieuwe architectuur?
De Duitse psychiater Klaus Dörner ziet de ontwikkeling van de industriële maatschappij (Gesellschaft) als oorzaak van de individuele prestatiegerichtheid en de monocultuur van zelfbestemming. De grootste fout van de westerse wereld aldus Niemeyer. De industriële maatschappij heeft de mens als machine gereguleerd en werk (productiviteit) geïsoleerd van samen leven, aldus Dörner, voortbouwend op Marx. De Gemeinschaft is verdwenen. Samen leven is geen doel meer. De balans tussen zelfontwikkeling en samen doen is zoek. Daarmee wordt de existentie van de mens als sociaal wezen bedreigt. Bij wie hoor ik? Wie schrijft mij de regels voor? Wie ben ik? De psychiater leeft ervan.
Het gezin – zo wordt verondersteld – is de hoeksteen om een samenleving te bouwen. Die hoeksteen is inmiddels uitgesleten door de druppel van het individualisme. Maar is het gezin, de familie, wel de hoeksteen? De geborgenheid van het gezin, de familie, is een noodzakelijke, maar onvoldoende voorwaarde voor de balans tussen zelfontwikkeling en samen doen. Een Afrikaans gezegde luidt: om een kind op te voeden heeft men het gehele dorp nodig. Niet alleen de familie, maar ook de buren, de anderen, zijn van belang om een balans te vinden tussen zelfontwikkeling en samen doen. Niet het gebouw, maar de gehele infrastructuur is architectuur. Dat vraagt afstemming en samenwerking. De architectuur van Niemeyer komt tot zijn recht als het past binnen de infrastructuur. Wie zijn Edificio Copan in Soa Paulo bezoekt ziet dat het individuele gebouw wel kracht heeft maar niet harmonieert met de omgeving. De architectuur van Niemeyer is harmonisch als deze is afgestemd met de omgeving. Zo ook is zelfontwikkeling alleen mogelijk in samenspraak met de ander, de vreemde. Deontmoeting met mensen, die men niet zelf kiest als buur, met mensen, die er anders uit zien, met mensen, die men niet mag, vormt een essentiële bron voor zelfontwikkeling. Het leert dat die ander nodig is, wenselijk is, gelijk is. Het leert samen leven.
Met het falen van het huidige democratische bestel in zicht is de uitdaging niet burgerparticipatie of her-legitimering van de democratie, maar het uitvinden van een nieuwe architectuur van samen leven.
