Karl Popper, de bedenker van de falsificatie, omschrijft een maatschappij als open (“open society”) indien politieke leiders vervangen worden zonder bloed vergieten. In een gesloten maatschappij vinden machtswisselingen volgens Popper, voortbouwend op de idee van Berson, met geweld plaats. Kenmerkend voor open maatschappijen is, dat zij niet autoritair zijn, minderheden respecteren en dat regeringen openlijk verantwoordelijkheid afleggen. Mensenrechten vormen het fundament van zo een maatschappij; individuen zijn vrij om te kiezen en dragen verantwoordelijkheid voor hun beslissingen. Wij leven dus in een open maatschappij.
Een onderzoeksgroep onderzoekt of westerse maatschappijen in de laatste eeuwen meer open zijn geworden. Zij gebruiken als operationalisatie van open maatschappij de mobiliteit van individuen tussen sociale klassen (opleiding en beroep). Indien kinderen uit lage sociale klassen nu meer kans maken op stijging op de sociale ladder dan enkele eeuwen geleden is er sprake van een meer open maatschappij. Dat geldt ook voor de kansen op hoge posities nu door leden van minderheidsgroeperingen zoals Marokkanen, Joden of Roma in vergelijking met vroeger. Het lijkt dat we tegenwoordig in een meer open maatschappij leven.
George Soros, succesvol investeerder en Hongaar, stichtte de ”Open Society Foundations” (OSF) om bij te dragen aan de ontwikkeling van dynamische en tolerante maatschappijen, waarvoor de regeringen verantwoordelijkheid dragen en waaraan alle mensen kunnen deelnemen. Hij streeft met de stichting naar een open maatschappij. Kernbegrippen voor de stichting zijn: versterking van het wettelijk systeem, respect voor mensenrechten en diversiteit van meningen, vrijheid van ieder individu om deel te nemen aan het maatschappelijk leven en democratisch gekozen regeringen. In het huidige Hongarije ligt voor de stichting een taak te wachten. De stichting werkt overal ter wereld en geeft prioriteit aan bescherming en verbetering van de levens van mensen in een marginale positie. De Westerse maatschappijen lijken minder open als de doelstelling en het werk van de stichting als maatstaf worden genomen.
Soros is een volgeling van Popper, maar deelt blijkbaar niet het optimisme van Popper. De laatste stelde, dat als mensen zich eenmaal bewust zijn van hun vrijheid en recht op eigen keuze (mening/kritiek) zij zich niet meer laten onderdrukken. Een gesloten samenleving is dan volgens Popper onmogelijk geworden. De activiteiten van de OSF zijn impliciet een falsificatie van Poppers theorie. In Europa geeft OSF veel aandacht aan de positie van zigeuners. Is de positie van de zigeuners in Europa een voorbeeld van een niet open Europese maatschappij? Of komt hun positie voort uit het feit, dat zij apart in een gesloten maatschappij leven? Bestaan in open maatschappijen dan separaat gesloten maatschappijen? Het laatste lijkt zo.
Een gesloten maatschappij is georganiseerd in stammen met een sterk gemeenschappelijk karakter, waarin tradities een belangrijke rol spelen. Individuele ontwikkeling (opleiding) is ondergeschikt aan de handhaving van de gemeenschap. Sociale gebruiken zijn belangrijker dan (door de natuur of staat) voorgeschreven wetten. Zigeuners leven in verschillende stammen (o.a. Erlides, Kalderari, Kale, Sinti), waarvan de meeste in Zuid-Oost Europa. Iedere stam heeft eigen gewoontes en een eigen dialect. Ze zijn nog verder onder te verdelen. In Europa gaat het om rond de 10 miljoen mensen. Zij zijn vijftienhonderd jaar geleden vanuit Noord India gaan zwerven om hun vrijheid te handhaven, vestigden zich voornamelijk op de Balkan en leefden van handel, ambachten en amusement. De eigen taal en gebruiken leidden ongeveer 500 jaar geleden tot een marginalisering van zigeuners in Europese maatschappijen en daarmee tot discriminatie in het ’christelijke Europa’. Zigeuners moetenRoma genoemd worden, zo besloot een Romacongres in 1974, en er werd een vlag en volkslied bedacht. Dit heeft niets veranderd aan de verschillende stammen, hun eigen taal (een ’spreektaal’) en eigen gebruiken. De stammen zijn gebaseerd op verplichte solidariteit, de ouderen hebben autoriteit en worden respectvol behandeld.
Integratie van zigeuners in de diverse Europese ’open maatschappijen’ verloopt moeizaam; daar waar veel zigeuners wonen (zoals in Roemenie) moeizamer dan waar er weinig wonen (zoals in Nederland). Maar ook in Nederland lukt de integratie niet (niet alleen van zigeuners overigens). Discriminatie van zigeuners komt dus veel voor, ook in Nederland. Maar in Nederland mag van zigeuners niet gezegd worden, dat zij zich onttrekken aan onze wetten en gewoontes. Ook in Frankrijk ligt dat politiek ’gevoelig’. Zigeuners reizen met caravan naar Frankrijk om na politiek gestommel met euro’s en een vliegticket te vertrekken. In Roemenie worden de paarden en wagens van de zigeuners (en anderen) inmiddels van de openbare weg geweerd conform de wettelijke bepaling van enkele jaren geleden. De eilanden Britannie en Ierland worstelen met een eigen stam zigeuners, maar in Craiova staan bij de Roma villa’s fraaie auto’s met Britse en Ierse nummerborden.
De ’open’ en ’gesloten’ maatschappijen botsen met elkaar zoals culturen en religies doen. Mensenrechten en individuele vrijheid met verantwoordelijkheid zijn belangrijke begrippen voor de inrichting van een maatschappij en ontwikkelingskansen voor individuele burgers, maar in de praktijk en politiek van alle dag gelden andere regels. Roma(n)tisering van de minderhedencultuur – zoals in Europa door OSF subsidie bij zigeuners gebeurt – helpt niet. Integendeel, het geeft een vertekend beeld van de situatie waarin de minderheden leven en dat beeld stoort hun ’open’ buren, die beter weten.
Meer dan twintig jaren ervaring op de Balkan leert dat machtswisselingen daar (en elders) nog steeds gepaard gaan met geweld (oorlog, bedreiging, omkoperij). De open society bestaat niet; een ’global society’ wel. Vele regeringen – vroeger en nu – voeren een dubbelhartig beleid, laverend tussen de (EU) commissies, die opkomen voor de rechten van minderheden, en de praktijk van alle dag zoals de meerderheid van de burgers die ervaart. De weg naar een open maatschappij is gebaat bij het analyseren van feiten en het steeds weer, wereldwijd, verhalen van de realiteit (een mooie taak voor OSF). Dat maakt het gebrek aan openheid van verantwoordelijke machthebbers zichtbaar. Niemand kan zich dan nog verschuilen achter abstracte begrippen en roma(n)tische beelden.
