Het conflict in de Oekraine zet niet alleen de verhouding EU – Rusland op scherp maar ook de Eurasia samenwerking. Bucharest Forum 2014 begin oktober had in het voorjaar nog als titel meegekregen: Unlocking the potentials of Eurasia. Strategic decisions on the New Silk Road. De deelnemers waren inmiddels allen overtuigd van de noodzaak van een nieuwe route. De Roemenen zien hun land als scharnierpunt voor de nieuwe weg krachtig gesteund door de US ambassadeur. Anderen landen dachten daar anders over zo bleek tijdens het forum. Diverse analisten benadrukten dat Roemenie eerst zelf orde op zaken moet stellen (inrichting van een adequate infrastructuur, effectievere bestrijding van corruptie, verbetering van onderwijs, zorgen voor humane gezondheidszorg), ondanks de economische groei in dat land.
Er heerste consensus over het plaveisel van de nieuwe route: economische projecten en handel. Immers deze brengen een redelijk niveau van welvaart en daarmee minder conflicten en rustiger vaarwater. Geld en veiligheid zijn interdependent, zo wisten de deelnemers onder wie bankiers, die hun lessen nog niet hebben geleerd. Dat gold ook voor menig aanwezig politicus, van wie een sprak over ‘peace dividends’. Kortom, het waren weer nieuwe zakken voor oude wijn, of – zoals een spreker zei – ‘we find ourselves in a situation where we try to find new answers for the same old questions’. Economische groei brengt welvaart en vrede, daar was iedereen het over eens.
Of economische groei daadwerkelijk een maatschappelijk doel dient is een vraag, die de laatste decennia op fora en in Westerse ‘democratieën’ zelden wordt gesteld. Er zijn wel enkele vraagstellers zoals Richard Heinberg en Joseph Stiglitz en ook een ‘oude bekende’ kan hiertoe gerekend worden: Montesquieu.
De eerste stelt, verwijzend naar Adam Smith en anderen, dat groei een keer zal stoppen en moet stoppen. Montesquieu stelt (schrijvend over de waarde van democratie) dat democratie gelijkheid vereist. Stiglitz valt hem daarin bij: meer weelde (rijkdom) leidt tot meer aandacht voor het eigen belang. Meer groei en meer welvaart leiden niet tot minder conflict en meer zekerheid. Economische groei brengt niet meer gelijkheid, maar juist minder. De kapitaalverschaffers worden rijker, de armen (soms) minder arm, maar zij ‘groeien’ niet zo hard als de rijken. Enkele cijfers: tussen 1986 en 2011 steeg het inkomen van de allerrijksten (de top 1%) met 117% en van alle rijken (top 10%) met 81%. Voor de laagste 10% inkomens was de toename 47%. Economische groei brengt meer ongelijkheid en daarmee mogelijk ook meer reden voor onzekerheid en conflict. De problematische verhouding EU-Rusland gaat juist over mogelijkheden van economische groei. De geschiedenis leert dat dit een fundament is voor expansie, uitbuiting en conflict.
Montesquieu volgend is de vraag: zijn Westerse ‘democratieen’ uit op meer gelijkheid en dus meer democratie of juist niet? Lossen economische projecten en handel maatschappelijke problemen op? Het antwoord in westerse democratieën is ja, mits er sprake is van economische groei. Met economische groei wordt werkeloosheid bestreden (tenzij men robots inzet), door marktwerking wordt de maatschappelijke dienstverlening efficienter dus beter betaalbaar en dus beter beschikbaar, door meer consumptie wordt de burger meer tevreden e.d..
Het geloof in ‘economische groei’ als probleemoplosser wordt wereldwijd fanatiek gestimuleerd door ondernemers en kapitaalverschaffers. In Nederland richtte een groep ondernemers een taskforce op om als aanjager van economische groei te fungeren. Groei moet. Het wordt fanatiek beleden door westerse, democratische gekozen ‘leiders’. Ondernemers, kapitaalverschaffers en politici ontmoeten elkaar wereldwijd op fora, in Aspen, in Boekarest, in Davos… Dat absolute geloof doet aan radicalisme denken: economische groei gaat boven alles. Zet robots stelt oud-politicus Vermeend, ooit ‘links’, voor. “Er is geen keuze: digitalisering van de economie en robots, dat levert per saldo meer groei, meer werk en meer welvaart op.” Geen spoor van twijfel!
Waarom is economische groei nodig en voor wie? De economische ‘wetenschap’ leert dat het een systeemkenmerk is van onze maatschappij (zoals de systeembanken die dus gered moesten worden). Wat is dat systeem en wat is kenmerkend? Het systeem is de markt en de mensheid kan tegenwoordig niet zonder. We leven in een markteconomie. Daar is op zeker moment toch voor gekozen? Ja. Dus kan er ook voor iets anders worden gekozen? Ja. Bijvoorbeeld voor nul-groei? Ja. Wat zijn dan de gevolgen?
Het gevolg van nulgroei is dat op dezelfde wijze dezelfde hoeveelheid goederen geproduceerd worden. Nulgroei is ‘stil stand’, maar als dat nu genoeg is om te leven is het dat volgend jaar ook. Er zit een risico in, omdat er zijn natuurlijk fluctuaties in producten en productiemogelijkheden: oogsten mislukken, er komen (en gaan) epidemieën (minder arbeidspotentieel); dus soms gaat het (even) niet goed. Maar een economische systeem zonder groei kan.
Waarom kiest (een deel van) de mensheid voor een markteconomie. Omdat mensen niet steeds hetzelfde willen; ze willen soms iets anders en vaak willen ze meer, want meer is ‘beter’ (zelfs als het meer van hetzelfde is). Dat is wat burgers in een markteconomie is geleerd. En ze denken daarmee (nog) gelukkiger te worden. Goed is niet goed genoeg! Politici spelen daar – met steun van kapitaalverschaffers? – handig op in door burgers ‘meer’ te beloven (een zee aan keuzes). Onderzoek en ervaring tonen aan dat het ‘tevredenheidseffect’ tijdelijk is en op termijn tot onvrede leidt. Dat ‘meer’ heeft een prijs; men krijgt niet meer voor niets. De aanbieder van ‘meer’ heeft meer kosten (niets voor niets) en probeert dat te compenseren (door vraagprijs te verhogen of goedkoper/slechter/vervuilender te produceren).
Als die vrager of producent (want misschien probeert die in een markteconomie de vrager te verleiden tot meer vraag) ‘meer’ heeft, is hij niet gelukkiger, maar heeft, zoals Stiglitz aantoont, behoefte aan nog meer en richt zich nog meer op eigen belang. Montesquieu waarschuwde al.
Markteconomie is een keuze, geen beginsel, tenzij het tot geloof wordt verheven. Dat is gebeurd en wordt op fora wereldwijd beleden en gevierd: meer rijkdom voor enkelen, minder zeggenschap voor velen. ‘Economische groei’ is een wereldwijd netwerk, een samenhangend systeem van technologische vernieuwing en wetenschappelijk onderzoek, waarin kapitaalverschaffers investeren en politici geld pompen van de (nog niet tevreden) burger. De ene keer linksom, de andere keer rechtsom. Of economische groei nodig en goed is staat niet ter discussie, zoals tijdens het Bucharest Forum 2014 bleek. Een halt toeroepen aan economische groei al was het ‘alleen maar’om de aarde te redden? Klimaat fora bevestigen het onfeilbaar geachte geloof. De ongelijkheid groeit, de spanningen lopen op. Daarover te praten op een forum is godslastering. Hanna Ahrendt formuleerde het existentieel: als zaken doel op zich worden gaat de zin verloren.
