De participatiemaatschappij zal het gaan stimuleren: de verantwoordelijke burger. Huidige min of meer innovatieve programma’s in de wijk zoeken de participatie van de burger met als doel de creatie van een (weer?) verantwoordelijke burger. Dat is een betrokken burger met zorg voor democratie in de wijk (en straks in het land en de wereld).
De realisatie van het doel is een zorgelijk gespreksthema aan tafel met gemeentelijke bestuurders. Het thema verantwoordelijke burger wordt weinig uitgediept zoals bijna alle ‘beleidsthema’s’. De zorg van de bestuurders zit in: hoe doen we dat (even). En zelfs bij sommigen dat niet eens, maar: hoe verkopen we dat a la Op stelten!
Er is vaak gebrekkige kennis over de betekenis van ‘verantwoordelijke burger’. Men heeft weinig tot geen weet over eerdere, soortgelijke ‘innovaties’. Inderdaad. wel ooit gehoord van prachtwijken, maar van wijkraden? Kent men het rapport van de Wiardi Beckman Stichting over de evaluatie van wijkraden, waarin is aangegeven aan welke randvoorwaarden democratie in de wijk moet voldoen? Nee, nooit van gehoord. Van wanneer? Jaren tachtig …?… oh .. toen … Nee, het gaat nu echt over iets anders! Het gaat om de realisering van de doelstelling 3D inclusief de bezuinigingen.
De betekenis van verantwoordelijkheid en de aannames die liggen onder burgerparticipatie en democratie in de wijk noch de randvoorwaarden die nodig zijn voor realisatie worden geanalyseerd. Het is een kwestie van ‘doen’.
Deze bestuurlijke werkwijze speelt niet alleen lokaal, ook landelijk en internationaal. Onder de slagzin ‘verantwoordelijkheid nemen’ worden doelstellingen uitgevoerd die het wezen van de samenleving bedreigen. Het gaat van plannen om mensen stateloos te maken (u hoort niet meer op deze wereld) tot ‘Rusland boycot’. De analyses over het waarom van de doelen worden gemaakt door de portemonnee en/of onderbuik, niet door het hoofd. De pogingen om zulke doelen vervolgens te bereiken werken averechts.
Naast kennis over de begrippen die worden gehanteerd is kennis over het verleden en over noodzakelijke randvoorwaarden nodig. Indien verantwoordelijke burgers het doel zijn zou duidelijk moeten zijn wie waarvoor waarom geacht wordt verantwoordelijkheid te nemen (iedereen toch niet voor alles zomaar?). En nog belangrijker wat wordt bedoeld met verantwoordelijkheid?
Hans Jonas (een Duits filosoof uit de 20e eeuw) stelt, dat verantwoordelijkheid een combinatie is van wat wij weten en wat wij kunnen. Wat we weten en kunnen, leren we uit de wereld waarin we leven en niet vanuit onszelf (!). Verantwoordelijkheid is een normatief begrip, dus gekoppeld aan plaats en tijd, dat aangeeft wanneer en hoe de mens zich als lid van de samenleving opstelt en handelt of dat hoort te doen.
Verantwoordelijkheid vraagt volgens Georg Simmel (een Duits socioloog uit de 19e eeuw) substantiële rationaliteit. Dat is het vermogen en de mogelijkheid om de samenleving als een samenhangend geheel te begrijpen. Dat veronderstelt maatschappelijk competente burgers; pas dan kan de burger verantwoordelijkheid nemen.
Het nemen van verantwoordelijkheid is een vrije keuze; men kan het wel of niet doen. De verwachtingen, sociale normen, bepalen hoe het ‘nemen’ wordt ingevuld. Het uitoefenen van verantwoordelijkheid is daarmee niet vrij. Het wordt door natuurkundige, politieke, sociale ‘determinanten’ bepaald, volgens Tocqueville.
Het nemen van verantwoordelijkheid beperkt de individuele vrijheid en maakt de mens tegelijkertijd kwetsbaar. Begrijpelijk dat veel mensen verantwoordelijkheid proberen te vermijden. De opvoeding/opleiding/arbeid ‘leert’ en leerde het individu als lid van de samenleving dat verantwoordelijkheid nemen ‘hoort’. Maar dat neemt niet weg dat er een dilemma blijft tussen verantwoordelijkheid en vrijheid, tussen zorgen voor de ‘ander’ en voor mijzelf.
In een gestructureerde samenleving worden de verantwoordelijkheden geordend en verdeeld; een maatschap(pij). De ordening maakt duidelijk waarvoor verantwoordelijkheid gedragen wordt, de verdeling geeft een rechtvaardiging voor een normatieve aanpak. Zonder ordening en verdeling is het aan ieder individu om te kiezen, maar waarvoor precies? Dat is een probleem, waar veel burgers nu mee worstelen omdat de vereiste structuur ontbreekt.
Via cognitieve dissonantie en/of conformisme lossen veel burgers dit probleem op, maar het leidt tot frustratie aan de ene kant en tot radicalisering aan de andere kant. Een andere (en vaak volgende) manier is de rol van machteloze: ik kan er (toch) niets aan doen; de meest gekozen oplossing tegenwoordig
De creatie van een verantwoordelijke burger begint bij het stimuleren van ‘bewust zijn’ bij de burger. Dat vraagt om een structuur hoe ‘bewust zijn’ te stimuleren. Gaan daar de discussies aan de bestuurstafels of keukentafels over?
Het stimuleren van ‘bewust zijn’ is een doel op zich. Gebrek aan bewust zijn beperkt de vrijheid, verhindert het maken van eigen keuzes (ik heb niet goed nagedacht, maar meestal heeft men helemaal niet gedacht). Realiseren van burgers die bewust zijn is voldoende. Bewust zijn betekent kennen van jezelf en de samenleving en dus je (gewenste) plaats en rol in de samenleving. Het stimuleert interactie en initiatief. Het bevordert democratie. Zou een participatiemaatschappij toch nog mogelijk zijn?
